Books: ТУУЛЬ ХЭМЭЭХ ОРГИЛ

Тууль бол аливаа улс орон, үндэстний хэл соёл, утга зохиол нь хэзээнээс эхтэй, хэр хүчирхэг болохыг илтгэдэг. Үүнээс гадна овгийн байгууламжууд бий болж, их гүрнүүд өндийсөн цаг хугацаа, тэдний мандал, мөхөл болоод хүмүүсийн сэтгэлгээ, ёс заншил, бүр цаашилбал уран сайхан, домог хоёрын хоорон дахь харилцан сүлэлдээ ч туульд нарийн туссан нь бий. Харин судлаачид туулийн уран яруу үг хэллэг, дүр дүрслэл, туулийн бүтэц байгууламж, шүлэг зүй зэргийг түлхүү анхааран судалсаар ирсэн байна.

Харин судлаач А.Очир, Б.Нанжид нарын “Монгол туулийн үүсэл, соёлын давхрага” бүтээлийн гол агуулга нь номын нэрэнд тэр чигтээ тусгалаа олжээ. Учир нь тууль оюун санааны оргил болохуйц уран сайхны бүтээл мөн боловч түүхэн хөгжлийн явцад олон, олон үе шатыг туулсан нь ойлгомжтой. Тиймээс монгол туулийн үүсэл болоод тэдгээрийн соёлын давхаргыг тодорхойлоход чиглэгдсэн судалгаа зайлшгүй хэрэгтэй юм. Гэхдээ энэ талаар санал дэвшүүлж, судалсан орос, монгол, буриад, япон эрдэмтэд цөөнгүй байдаг ч “голчтой харьцуулсан дүгнэлт” бүхий нухацтай асуулт үүсгэх судалгааны ажил гараагүй. Харин эл бүтээлийн тухайд тэс өөрийг өгүүлж болно.

Уншигчдын хамгийн сайн мэдэх Хомэрийн “Илиада”, “Одиссэй” тууль ч өдгөө дэлхийн урлаг салбарт том нөлөө үзүүлсэн байдаг. Эдгээр их туульсийг өнгөрсөн онуудад Д.Цахилгааны хөрвүүлгээр монголчууд эх хэлээрээ унших боломжтой болсон. Басхүү манайд Алигрери Дантегийн “Там” /орчуулагч Ц.Хасбаатар/, Вергил “Энейн дуулал” /орчуулагч Ш.Одонтөр/, “Махабрата” /Ж.Гэндэндарам/ зэрэг их туулиуд хөрвүүлэгдсэн байна.

Ерөөс туульс эртний уран зохиолын хамгийн сонгодог хэлбэр бөгөөд Вавилоны “Гилгамиш”, Англо-Саксоны уран зохиолоос үлдэж хоцорсон Германы “Биовүлф”-ээс эхлээд олон зуун жилийн туршид хэл соёлын төлөвшилтийг уран зохиолд бий болгохоос гадна хүн төрлөхтний оюун сэтгэхүй болон хийсвэрлэлийн оргилд заларсаар байна.

19 дүгээр зуунаас эхлэн эрдэмтэд туулийг тусгайлан судалж, олдсон аман хэлбэрийн эхийг бичмэл хэлбэр лүү шилжүүлэн буулгажээ. Ийнхүү монгол угсаатны дотроос 1000 гаруй хувилбарыг илрүүлсэн гэх судалгааны тоо баримт бий. Харин өдгөө тэдгээрээс монголд 80 гаруй туулийн 280 – аад хувилбар хадгалагдан үлджээ.

Энэ удаад сонгон танилцуулж буй номын удиртгалд “Монгол нүүдэлчдийн тууль бол монголчуудын дэлхийн аман зохиолын санд оруулсан дорвитой хувь нэмэр юм” хэмээн зохиогчид тодорхойлжээ. Мэдээж олон янзаар өгүүлж болох ч энэ тодорхойлолт бүрэн хангалттай. Монгол туульс нь аман болон бичгийн хэлбэрээр түгэн дэлгэрч өнөөдрийн зуунтай золгосон.

Бидний хамгийн сайн мэдэх, үгүй ядаад нэг ч болов удаа нэрийг нь сонсоод өнгөрсөн “Гэсэр”, “Жангар”, “Бум-Эрдэнэ”, “Эрийн сайн Хан харангуй”, “Аргил цагаан өвгөн” зэрэг туульс монголын аман зохиол болон, эртний уран зохиолын хэлний төлөвшилт, дүр дүрслэл хөгжихөд хамгийн чухал үүрэг гүйцэтгэсээр ирсэн. Харин монгол туулийн оргил нь “Өвөлгүй зунаараа, хаваргүй намраараа, сэр сэр салхитай, бур бур хуртай Бумбын орон” - нд үхэлгүй мөнхийн 25 насны дүрээр оршигч “Жангар”-ын тууль хэмээн ихэнх судлаачид дүгнэдэг.

ҮҮСЭЛ БА ҮРЭГДЭХГҮЙ БАРИМТ

Хамгийн эхэнд тавигддаг чухал асуулт энэ. “Монгол тууль хэрхэн хэзээ, хэдий хугацаанд хаана үүссэн бэ?”.

Тус номын зохиогчид энэхүү асуултанд хөдлөшгүй баримтаар хариулахын тулд “...туулийг түүхэн үзэгдэл гэдэг үүднээс түүнд хандаж, үүсэл хөгжлийнх нь эхэн үеийн ерөнхий төлөв байдал хийгээд он цагийг нь баримжаалахыг...” хичээнгүйлжээ. Ингэхдээ хамгийн гол нь тууль өгүүлэгдэх ахуй болоод ёс заншил, бэлгэдэл, түүхэн сэтгэлгээтэй холбоотой үйл явдал, түүхэн газрын нэр, хэллэг зэргийг нь археологийн олдворуудтай жишин харьцуулж, угсаатны зүйн судлалын хэрэглэгдэхүүнүүдтэй харгалдуулан монгол туулийн үүслийн цаг хугацааг ерөнхийлөн тогтоохыг эрмэлзжээ.

Тиймдээ ч монгол туулиудад өгүүлэгдэх агуулгын дүрслэл, сэдвүүд нь манай орны нутаг дэвсгэрээс олдсон археологийн олдворуудтай харьцуулагдах нийтлэг шинжүүдийг хадгалсан гэсэн үг. Жишээ нь монгол туулиудад гарах бугын дүрслэл нь археологийн хамгийн чухаг, эртний олдворт тооцогддог буган хөшөөний дүрслэлүүдтэй нийтлэг шинж, агуулгын хувьд адилхан. Мөн үүн нэмэгдээд угсаатны зүйн судалгааг орхигдуулалгүйгээр харьцуулан шинжилж, дүгнэлт гаргасан нь эл номын онцлон олзуурхууштай давуу тал болно.

Буган чулуун хөшөө бол НТӨ XIII-VII зууны үед бүтээгдсэн гэж судлаачид дүгнэдэг. Тэгвэл энэхүү чулуун хөшөөнд дүрслэгдсэн буганаас гадна чоно, баавгай, адуу болоод туульд өгүүлэгдэх баатар эрсийн зэр зэвсгийн талаарх дүрслэл ч мөн бий. Тиймээс л судлаачид археологийн олдворуудад түшиглэн туулийн дүрслэлийг харьцуулан авч үзсэнээр дээрх дүгнэлтэнд хүрсэн байна.

Энэ нь дан ганц уран сайхан, туулийн хэлний дүрслэл, агуулга дээр хийсэн бус хөдөлшгүй баримт дээр тулгуурласан, цаашид туулийн үүслийн тухай нарийвчилсан судалгаанд дорвитой хувь нэмэр оруулахуйц эл номын ердөө л нэг жишээ нь юм. Мөнхүү харьцуулсан судалгаа бүрд түүхэн олдворын бодит зургийг хавсаргаж өгсөн нь тун авууштай.

Үүнээс гадна хиргисүүр, дөрвөлжин булш болон туульд хоорондоо нарийн уялдаатай бэлгэдлийн утга буйг ч орхигдуулсангүй. Хиргисүүр нь дөрвөлжин буюу дугуй, зууван зэрэг хэлбэртэй, олон давхар хүрээнээс бүтэх нүсэр байгууламж. Тууль ч мөн тухайн цаг үеийн соёлын давхарга, зан заншил, уран сайхны сэтгэлгээ, шашны ёс болоод баатарлагийн дүрийг давхарлан урласан цогц бүтээл байдаг.

“Баатарлаг туулийн хэтрүүлэл, ялж дийлэхийн төлөөх чин эрмэлзэл, дүрслэлийн тод томруун байдал, хийсвэрлэл зэргийг чухам буган чулууны дүр дүрслэл, загварчлал, бас хиргисүүрийн маш нарийн зохион байгуулалттай мөртлөө нүсэр бүтэц, хийцтэй харьцуулж болохоор санагдна”.

Тиймээс ч туулийн дүрслэл, амьтдын бэлгэдэл, баатруудын зэвсэг, чихний ээмэг зэргийг буган хөшөө, хүн чулуу, хиргисүүр зэрэг олдворуудтай нэгтгэн авч үзсэнээр үрэгдэшгүй чухал баримт бүхий оночтой судалгаа хийгдсэн нь харагдана. Түүнээс гадна эл газруудаас олдсон хүрэл зэвсгийн олдворуудтай харьцуулан судалгааг цааш үргэлжлүүлжээ. Учир нь туульд хүрэл зэвсэг, хүрэл эдлэлийн тухай дурдсан жишээнүүд олон бий.

“Судлаачид монгол орны хүрэл зэвсэг үйлдвэрлэлийн хөгжлийг түрүү хүрлийн үе НТӨ 2600-1800 он; хөгжингүй хүрлийн үе НТӨ 1800-1200 он; хожуу хүрлийн үе НТӨ 1200-600 он (Төрбөт 2019: 5) хэмээн үечилсэн байна”.

Энэ үечлэлийг баримжаа болговол, монгол туулийн үүсч хөгжсөн хугацаа нь монгол нутаг дахь хүрэл зэвсэг үйлдвэрлэлийн хожуу үед тохиолдсон байна хэмээн үзэж болно.

ШАШИНТАЙ ХАРГАЛДАХУЙ 

Тууль нь анх аман хэлбэрээр дамжигдан, тууль хайлахуйн өвөрмөц соёлоор хүн зоны дунд түгэн дэлгэрсэн тул үүссэн он цагийг нь нарийвчлан тогтооход мэдээж бэрхтэй. Гэвч хамгийн чухал асуултыг уг номын зохиогчид тавьсан нь энэ. “Тэгэхээр монгол нүүдэлчдийн тууль үүсч хөгжсөн хөрс нь юу байсан бэ?”.

Мэдээж тууль бол монголчуудын аман зохиол мөн. Хамгийн шинэлэг, гол нь бүтцийн нарийн зохион байгуулалтаас гадна сэтгэлгээний хувьд олон үе давхаргатай. Гол нь ихэнх туульд буй нийтлэг шинж нь монголчуудын дунд зонхилох бурханы шашны нөлөө, бөө мөргөлийн тэнгэрүүд, тэдний шүтлэг, зан үйл гүнзгий туссан нь байдаг.

Энэ талаар судлаач Т.Баясгалан “Монгол туулийн сэдэв, байгууламжийн судалгаа”, П.Оюунгэрэл “Монгол утга соёл цуврал: Тууль” зэрэг бүтээлүүдэд бөө мөргөлийн зүг бүрийн тэнгэрүүд болоод сахиусын дүрийг биежүүлэх замаар туулийн дүрслэл нь туурвилзүйн шинэ шатанд гарсан тухай өгүүлсэн нь бий. Харин “Монгол туулийн үүсэл, соёлын давхрага” бүтээлдээ судлаач А.Очир, Б.Нанжид нар дээрх санааг гүнзгийрүүлж “туулийн баатрууд” болон “бөөгийн тэнгэрүүд” хоорондын холбоо хамаарал, нэрсийн уядлааг харьцуулсан баялаг жишээгээр гаргаж тавьжээ.

Энэхүү харьцуулсан судалгаагаар монгол ардын 20 орчим туулийн 30 шахам баатрууд нь бөөгийн тэнгэрүүдийн нэртэй байгааг тогтоосон байна. Харин ялгаа нь гэвэл бөөгийн тэнгэрүүд нь өөрсдийн эртний шашны заншилд агуулагдсан нэрийг тогтмол хадгалсан бол туулийн баатруудын нэршилд чимэг үг нэмэгдсэнийг онцолжээ. Мэдээж уран сайхны тодотгол бүхий зохиолд энэ нь хамгийн чухал.

ЖАНГАР ТУУЛИЙН ЖИШЭЭН ДЭЭР 

Мөн бөө мөргөлөөс гадны буддын шашны зан үйлийн тухайд туульд өгүүлэгдсэн жишээ арвин бий. Үүний хамгийн тод жишээ нь “Гэсэр” юм. Уг нь тууль нь баатарлаг шинжээ хадгалсан боловч шашны тухай зохиол гэхэд болмоор утга агуулга, дүр дүрслэл, үйл явдлын хэлбэршлийг агуулдаг. Харин нэршлийн хувьд “Жангар” туульд хийсэн судалгаанаас зөвхөн нэгийг нь эш татъя.

Энэ нь “Бумба” юм. Үнэхээр “Жангар” судлаачдын хэлснээр “бумбагүй юм гэж үгүй”. Богд Жангарын суудаг орон нутаг нь “Бумбын орон” шүү дээ. Тэгвэл энэхүү нэршил нь “…НТӨ үеийн эцсээр, анх дундад Азид арийчуудын дунд үүсээд, төвдөд дэлгэрч, гол шашин нь болсон төдийгүй хятад, Төв Азид нэгэн үед нэвтэрч байж…” /140-р тал/ хэмээснээс үзвэл “Бумбын шашин” юм. Тиймдээ ч бумбын орон нь шашинд үзсэнээр диваажингийн орон буюу туульд дүрсэлснээр “халах халуун, хөрөх хүйтэнгүй” байхаас гадна эзэн Жангар нь үргэлж 25 насны дүрээр оршдог, өвчин зовлон, үхэлгүй жаргалын орон болно.

Үүнээс үүдсэн гаргалгаа болоод дүгнэлтийг танилцуулвал “Тууль анх үүсэх үед үзэл санааных нь үндэс болж агсан бөөгийн ёсны үзэл дээр хожим нь бумбын, бас бурхны шашны элементүүд нэмэгдсэнээс “Жангар” нь шүтлэгийн холимог шинжийг өөртөө цогцлоожээ”. /141-р тал/

ТУУЛИЙН ТӨРӨЛ БА ТУУЛЬ ХАЙЛАХУЙ

Туульд хамааралтай утга зохиолын төрлүүд гэж бий. Үүний нэг нь шашны утга зохиол гэдгийг дээр дурдсан. Басхүү үүнд үлгэр, домог, түүх, роман зэрэг багтдаг. Харин туулийн төрлийг бол ерөнхийд баатарлаг болон баатарлаг яруу найраг хэмээн хоёр хуваадаг. Учир нь тууль хүүрнэл хэлбэртэй байж болно. Харин найраглал хэлбэрээр бичигдсэн туульс ихэнх хувийг эзэлдэг.

Үүнээс гадна олон төрөл зүйл байдгаас монгол баатарлаг туульсийг үүслийг судлаач А.Очир, Б.Нанжид нар бөөгийн домог, тэнгэрүүдийн шинж төрх, шашны нэршлүүдтэй холбон харьцуулж, судсалны үр дүнд “Бөөгийн (шашны) үүсэлтэй туулиудын төрөл”-д багтаах боломжтой гэж үзжээ.

Цаашлаад уг санааг улам лавшруулахын тулд “тууль хайлах” зан үйл нь бөөгийн шашны зан үйлтэй холбогдож байгааг адилтган үзсэн байна.

“Тууль хайлах ёс нь бүх монгол туургатанд ерөнхийдөө нийтлэг юм. Энэ нь тууль хайлах ёс монголчууд нэгдмэл байсан эрт цагт төлөвшсөний гэрч тэмдэг нь болно”. /74-р тал/

Тууль хайлахын өмнө гэрийн үүдийг хааж, хаяа хатавчийг битүүлдэг байна. Мөнхүү тууль хайлж байхад хүн амьтан гарч, орохыг цээрлэх нь бий. Мөн бөөгийн шашны зан үйлийг үйлдэхэд ч мөн ижил байдаг. Түүнээс гадна гэрийн үүдийг хааж, өрхөө битүүлж татдаг нь бөөгийн янз бүрийн тэнгэрүүд, элч төлөөлөл орж ирэх буюу, үзэхээс сэргийлсэн байх талтай гэж үзжээ.

БҮДГЭРҮҮЛЖ БОЛОХГҮЙ ӨВ

Эл номд туулийн үүсэл, болоод соёлын давхаргыг хоёр бүлэгт хуваан авч үзсэн юм. Үр дунд нь судлаачид туулийг судлахдаа дотор нь хадгалагдаж буй мэдээллийг түүх, археологи, угсаатны судлалтай харьцуулан жиших зэргээр шинжлэх нь зүйтэй гэх санааг дэвшүүлжээ.

Монголчуудын бусдаас ялгарах гол шинж, нүүдэлчдийн сэтгэлгээний чиг хандлага, шугаман бус оюун ухааны онцлог нь бүхэлдээ туульд шингэсэн. Аль ч улс гүрэнд суувчиг төрсөн нутаг, эцэг эхээ зүрх сэтгэлдээ хадгалж явдаг монголчуудын хувьд тууль бол эх орон нь билээ. Судлаач Т.Баясгалан “Туулийг алдана гэдэг бол газар нутгийнхаа талыг алдаж байгаатай адил” хэмээсэн нь бий.

Тууль бол бидний бүдгэрүүлж болохгүй өв соёл. Тиймээс л үргэлжлүүлэн судалж, үүсэл болоод соёлын давхаргыг олон талт ухагдахууны хүрээнд нарийвчлан авч үзсэн энэ мэт бүтээлүүд олноор бий болох биз ээ.